Postępowanie mediacyjne jest szerzej rozpowszechnione w sprawach cywilnych oraz rodzinnych, tym niemniej w sprawach karnych zyskuje coraz większą popularność.
Co do istoty mediacja jest instrumentem
procedury prawnokarnej pozwalającym stronom postępowania niejako wyręczyć sąd w
rozstrzyganiu merytorycznym danej sprawy. Stanowi ona zezwolenie i jednocześnie
zachętę ustawodawcy na polubowne załatwienie sprawy między stronami bez
konieczności jej angażowania sądu (bądź innego organu procesowego). W zamian strony
otrzymują gwarancję respektowania ugody przez inne podmioty w tym sądy czy
organy ścigania.
Do mediacji może
zostać skierowane w zasadzie każde postępowanie. Przepisy nie przewidują bowiem
ograniczeń jeżeli chodzi np. o rodzaj przestępstw, których procedowanie nie
mogłoby zostać objęte mediacją. Ustawodawca uregulował postępowanie mediacyjne
oraz jego następstwa w kodeksie postępowania karnego (zwłaszcza w art. 23a), w
kodeksie karnym i rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie
postępowania mediacyjnego w sprawach karnych.
Mediację prowadzi mediator, czyli osoba uprawniona do prowadzenia
postępowania mediacyjnego w sprawach karnych. Postępowania mediacyjnego nie
może jednak prowadzić osoba, której sprawa bezpośrednio dotyczy; małżonka,
konkubenta, krewnego czy powinowatego któregokolwiek uczestnika sprawy karnej;
występował w sprawie w innej roli, np. jako świadek, biegły, mecenas, sędzia
czy prokurator (art. 40 k.p.k.), czynny zawodowo sędzia, prokurator, asesor
prokuratorski, ławnik a także aplikant wymienionych zawodów, ławnik,
referendarz sądowy, asystent sędziego, asystent prokuratora oraz funkcjonariusz
instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw, a także jeżeli istnieje
okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do
bezstronności mediatora w danej sprawie (art. 41 k.p.k.).
Poza mediatorem w postępowaniu biorą udział
wyłącznie oskarżony (podejrzany) i pokrzywdzony oraz ich przedstawiciele (obrońca oraz
pełnomocnik), o ile zostali ustanowieni.
Zgodnie z art. 23a
k.p.k o skierowaniu sprawę do mediacji postanawia sąd lub referendarz sądowy, a
w postępowaniu przygotowawczym prokurator lub inny organ prowadzący to postępowanie.
Skierowanie następuje na wniosek lub za
zgodą oskarżonego i pokrzywdzonego. Postępowanie mediacyjne nie powinno
trwać dłużej niż miesiąc. W uzasadnionych przypadkach organ, który skierował
sprawę do postępowania mediacyjnego, na wniosek mediatora, może przedłużyć
mediację, na czas niezbędny do zakończenia postępowania mediacyjnego (§ 17 ust.
2 rozporządzenia). Udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny.
Zgodę na uczestniczenie w postępowaniu mediacyjnym odbiera organ kierujący
sprawę do mediacji lub mediator. Zgodę
na mediację można cofnąć aż do zakończenia postępowania mediacyjnego (art.
23a § 4 k.p.k.).
Co do miejsca spotkania bądź spotkań
mediacyjnych, to nie może to być budynek urzędowy (sądu, urzędu). Z reguły jest
to siedziba mediatora, ale zdarza się, że mediacja przeprowadzana jest w
miejscach nieformalnych np. w restauracji czy kawiarni.
Jeżeli nie jest możliwe bądź wskazane
bezpośrednie spotkanie oskarżonego z pokrzywdzonym, mediator może przeprowadzić
postępowanie mediacyjne w sposób pośredni, przekazując każdemu z uczestników
mediacji informacje, propozycje i stanowiska zajmowane pozostałych stron
mediacji.
Postępowanie przebiega następująco: mediator nawiązuje kontakt ze stronami,
ustalając termin i miejsce spotkania z każdym z nich; przeprowadza z oskarżonym
i pokrzywdzonym, w dogodnym dla nich miejscu i czasie, indywidualne lub wspólne
spotkania wstępne, podczas których wyjaśnia oskarżonemu i pokrzywdzonemu cele i
zasady postępowania mediacyjnego; przeprowadza
spotkanie mediacyjne z udziałem oskarżonego i pokrzywdzonego; pomaga w sformułowaniu treści ugody między
oskarżonym oraz pokrzywdzonym; sprawdza wykonanie zobowiązań wynikających z
zawartej ugody (to ostatnie jest o tyle istotne, że strony mogą zawrzeć w
ugodzie kwestię zapłaty zadośćuczynienia, które będzie płatne niezwłocznie,
gdyż na przykład może warunkować skuteczność ugody). Na końcu mediator sporządza
pisemne sprawozdanie z wyników postępowania mediacyjnego i przedstawia je
organowi procesowemu. Rzecz jasna postępowanie mediacyjne prowadzi się w sposób
bezstronny i poufny.
Jeżeli w
mediacja nie przyniesie ugody, postępowanie karne merytorycznie toczy się
dalej.
Jeżeli
postępowanie mediacyjne zakończy się polubownie, to
skutki ugody zależą od momentu i okoliczności jego wszczęcia. Najdogodniejszym
dla oskarżonego rezultatem mediacji może być umorzenie postępowania karnego (aby do tego doszło muszą zostać
spełnione przesłanki wymienione w art. 59a k.k.)
Jeżeli w sprawie, okoliczności nie pozwalają na umorzenie sprawy,
sąd na podstawie art. 53 § 3 k.k. ma obowiązek wziąć pod uwagę pozytywnie
zakończoną mediację przy wymierzę kary. Oznacza to, że oskarżony może liczyć na istotne złagodzenie kary.
Szczególne rozwiązania związane z mediacją uregulowane
zostały w postępowaniu z oskarżenia
prywatnego. Akt oskarżenia w tych sprawach, które dotyczą znieważenia,
zniesławienia, naruszenia nietykalności cielesnej oraz lekkiego uszczerbku na
zdrowiu, wytacza sam pokrzywdzony. W omawianych sprawach prywatnoskargowych
prowadzi się obowiązkowo postepowanie pojednawcze, które może zostać zamienione
na mediację. W wyniku mediacji w tego rodzaju sprawie dopuszczalne jest pojednanie się obejmujące również inne
sprawy z oskarżenia prywatnego, toczące się pomiędzy tymi samymi stronami.
Należy jeszcze wskazać, że ugoda przed
mediatorem ma wagę prawną ugody sądowej. Oznacza to, że w przypadku nie
wywiązania się przez oskarżonego z zapłaty odszkodowania czy zadośćuczynienia,
ugoda ta stanowi podstawę do skierowania sprawy do komornika. Stąd, na wniosek
pokrzywdzonego, sąd lub referendarz sądowy nadaje klauzulę wykonalności ugodzie (art. 107 k.p.k.).
Na zakończenie należy podać, że zgodnie z art.
619 § 2 k.p.k., koszty postępowania
mediacyjnego ponosi Skarb Państwa, co stanowi dodatkową zachętę do tego, aby
z tego rozwiązania jak najczęściej korzystać.
adw. Damian Nowicki, współkpracownik Kancelarii Adwokacko Radcowskiej Kacprzak Kowalak sp. p. www.kacprzak.pl